Een groots effect kan heel klein beginnen. Met een geluidje: klik. In een fractie van een seconde, in die ene fase van een specifieke golf tijdens de diepe slaap. Hoe die 2 samen mensen met PTSS kunnen helpen om minder last te hebben van traumatische herinneringen, onderzoekt Christa van der Heijden aan het Amsterdam UMC locatie VUmc en de Universiteit van Amsterdam. Hoe werkt deze innovatieve techniek? Een interview over haken, ogen en verrassende bonus uitkomsten.
1. Wat onderzoek je en waarom?
Het doel van mijn promotieonderzoek ‘Slaap als raamwerk voor traumabehandeling’, was te onderzoeken of we bij patiënten met PTSS (Posttraumatische stressstoornis) het effect van een eenmalige traumatherapiesessie konden versterken terwijl ze sliepen. Na de traumatherapiesessie in het UvA slaaplab bleven patiënten daar om te slapen, terwijl wij geluidjes met heel precieze timing afspeelden.
Het uitgangspunt is dat slaap een rol speelt in het onderhouden van het geheugen. Wij zien PTSS als een geheugenstoornis waarbij de trauma-herinnering centraal staat. In een gezond geheugen vervaagt de emotie na verloop van tijd, maar bij PTSS blijft deze levendig. Ook dringen herinneringen aan deze traumatische ervaring zich onvrijwillig op, ook wel intrusies genoemd. De PTSS-behandeling is erop gericht om de herinnering aan de traumatische gebeurtenis emotioneel neutraler te maken. En slaaponderzoek heeft al eerder aangetoond dat de slaap een rol speelt in het geheugen en bijwerken van herinneringen. On doel was om deze functie van slaap voor het geheugen in te zetten om het effect van traumatherapie tijdens de nacht te boosten.
2. Op welke manier versterken die geluidjes de therapie?
Volgens het principe van Targeted Memory Reactivation (TMR): tijdens een leermoment wanneer je wakker bent, wordt een stimulus gepresenteerd. Een geluidje bijvoorbeeld, of een geur. Het idee is dan dat er een associatie ontstaat tussen deze stimulus en het de nieuwe herinnering (het geleerde). Als je die geluidjes dan opnieuw afspeelt tijdens de slaap, is het idee dat de link tussen de herinnering en het geluid opnieuw wordt geactiveerd. En zo wordt de herinnering dus tijdens de slaap beter vastgelegd in het geheugen. Dit leidt tot betere geheugenprestaties de volgende dag. In ons onderzoek gebruikten we de ‘klikjes’ die worden toegepast tijdens EMDR; een veel gekozen traumabehandeling. De EMDR maakt de traumaherinnering emotioneel neutraler en de klikjes raken gelinkt aan deze neutralere versie van de traumaherinnering. Hoewel de TMR-techniek in het algemeen nog niet zo bekend is, zijn er meerdaagse conferenties waarbij onderzoekers van over de hele wereld samenkomen die zich richten op hoe deze techniek herinneringen kan beïnvloeden. Wij waren de eersten die dit toepasten bij mensen met PTSS om het effect van een eenmalige traumatherapiesessie te versterken.
3. Hoe was de opzet van jullie onderzoek?
De proefpersonen kregen allemaal een eenmalige traumatherapie sessie; de ene helft met geluidjes (TMR), de andere helft zonder. In beide groepen namen de PTSS-klachten in gelijke mate af. Maar als we naar de hersenactiviteit keken, zagen we een grotere geheugenreactivatie tijdens de slaap bij degenen die TMR kregen. En juist die hersenactiviteit liet een relatie zien met symptoomverlichting. Het lijkt erop dat 1 therapiesessie gevolgd door TMR nog niet voldoende is om uit te stijgen boven het effect van EMDR/slaap alleen. Het kan zijn dat dit met meerdere sessies wel lukt. Ook zagen we dat door de TMR de slaap tijdelijk verdiept werd. Een verbazingwekkende en belangrijke bevinding, want vaak hebben mensen met PTSS juist minder diepe slaap. Terwijl juist de diepe slaap zo belangrijk is voor herstel, het immuunsysteem en uitgerust wakker worden. Bovendien is een verband gevonden tussen de ernst van PTSS en de mate van diepe slaap. Hoe minder diepe slaap, hoe ernstiger de PTSS.
➢ In dit artikel vertelt Christa meer over PTSS en slaap.
4. Hoe gaat dit nu verder?
We hebben een grote stap gezet: eerst werd TMR alleen gebruikt om bij gezonde mensen het geheugen te versterken wanneer zij op het lab een nieuwe herinnering leerden (zoals woordjes in een vreemde taal of pianoreeksen). Dat bleek te werken. Maar bij mensen met PTSS gaat het om herinneringen die soms al meer dan 20 jaar oud zijn. Met één sessie genees je geen PTSS, maar wij hebben aangetoond dat de techniek gebruikt kán worden. En dat was nog maar de vraag, want er zaten veel haken en ogen aan. Zouden patiënten niet wakker schrikken van de klikjes? Hyperarousal – waarbij je extra alert bent op mogelijk gevaar – is immers een kenmerkend symptoom van PTSS. En hadden onze deelnemers wel voldoende diepe slaap? Want juist in die slaapfase werkt onze techniek, maar die is vaak verminderd bij PTSS. Gelukkig zat dat allemaal mee. De techniek kon toegepast worden in alle deelnemers en er waren geen tekenen van verstoorde slaap. Integendeel, er zijn dus aanwijzingen dat het gebruik van klikjes de slaap juist kan verdiepen.
5. Wat moet er nog gebeuren voordat deze techniek in de praktijk kan worden toegepast?
De eerste TMR-studie voerden we uit op het slaaplaboratorium aan de Universiteit van Amsterdam. Een aantal jaar terug hadden we daarbij nog 3 krachtige computers nodig. Dat maakte het niet echt realistisch dat de techniek op grote schaal toegepast zou kunnen worden; dan zou elke patiënt na zijn (trauma)behandeling naar een slaaplab moeten. Daar zou geen capaciteit voor zijn en ik kan me ook heel goed voorstellen dat veel mensen liever naar huis zouden gaan. Maar nu is die schaalvergroting wel mogelijk, want er is er een wearable! Dr. Lucia Talamini & Drs. Stefan Jongejan hebben daar de afgelopen jaren enorm hard aan gewerkt. Zij ontwikkelden een pakket waarmee je met een hoofdband om thuis kan slapen en zelf de techniek op kan starten met één druk op de knop op een tablet. De hoofdband doet de rest. Vooralsnog kan deze techniek alleen worden toegepast binnen het wetenschappelijk onderzoek en is de hoofdband nog niet te koop in de winkel, maar ook daar wordt aan gewerkt. Met deze belangrijke ontwikkelingen in de techniek, in combinatie met de eerste positieve resultaten vanuit ons onderzoek, komen we steeds dichterbij een brede toepassing.
6. Kan iedereen geluidjes gebruiken om thuis beter te kunnen leren?
Was het maar zo simpel… De techniek waar we mee werkten was geen kwestie van een geluidsbandje aanzetten en slapen maar: integendeel! De geluidjes werden met heel veel precisie gepresenteerd door een algoritme (ontwikkeld aan het slaaplaboratorium aan de Universiteit van Amsterdam.) Zo werden alleen binnen een specifieke fase, de diepe slaap, afgespeeld. Die slaapfase bestaat uit trage hersengolven, de zogenaamde slow oscillations (0.5-1.5 Hz). Bovendien richten wij ons op een specifieke fase van de slow oscillations: de opwaartse golf. Die specifieke timing is heel belangrijk bevonden. In het UvA slaaplab hebben we in een eerdere studie, waarbij gezonde deelnemers Deense woordjes leerden, gezien dat als het woordje in die opwaartse fase van de slow oscillation werd afgespeeld, het geheugen verbeterde. Maar als het in de neerwaartse golf werd gepresenteerd, verslechterde het geheugen juist. Deze trage hersengolven duren ongeveer 1 seconde, en de fase waar wij ons op richtten ongeveer 250 milliseconden. Zowel de hardware als software moeten dus ontzettend snel zijn en correcte voorspellingen maken over wanneer zo’n slow oscillation in opmars is anders zou je altijd te laat zijn. Gewoon thuis een playlist aanzetten voor het slapen gaan helpt misschien wel om lekker te slapen, maar om te zeggen dat het ‘t zelfde is als de geavanceerde techniek die voor deze onderzoeken gebruikt werd… Dat is appels met peren vergelijken!
Geschreven door Susanne de Joode, medisch journalist, in opdracht van de NSWO
21 november 2024
